ارومیه کهن شهری است که تاریخ پر فراز و نشیبی را در سینه خود جای داده و از ورای روزگاران و حوادث مختلف عبور کرده و از هر دوره ای یادگاری دردل خود دارد؛ مرور تاریخ زیبای او حکایت های بی شماری روایت می کند و مهمتر از همه تصویری از نما و موقعیت این شهر زیبا برای خواننده ترسیم می کند.

موقعیت خاص این شهر و قرار گرفتن آن در استانی مرزی باعث شده تا در طول تاریخ برای محافظت از شهر مردمان این دیار دست به احداث دروازه هایی بزنند و برای هرکدام بنا به موقعیتش نامی انتخاب کنند؛ روزگاری ۶ سپس هفت و بعد تعداد دروازه ها به هشت رسیده است.

این دروازه ها و برج و باروها دور تا دور شهر را احاطه کرده و امنیت و آسایش را برای مردم شهر به ارمغان می آوردند؛ آنها مقررات خاص خود را داشته و براساس آن عمل می کردند.

تاریخ نویسان در تعریف و توصیف ارومیه و دروازه های آن سخن ها گفته و نوشته اند و جهانگردان با گذر از این شهر و اقامت در آن از دروازه ها و برج و باروهایش حکایت ها روایت کرده و نوشته اند.

ارومیه شهری سخت کهنسال

درباره دیرینه بودن ارومیه همین بس که صاحب فتوح البلدان در نزدیک به یک هزار و ۲۰۰ سال پیش آن را شهری "سخت کهنسال" معرفی می کند؛ احمدبن یحیی البلاذری متوفی به سال ۲۷۹ قمری درباره ارومیه چنین آورده است: « و اما اُرمیه، شهری است سخت کهنسال، مجوسان پندارند که بزرگ ایشان زرتشت از آن جا ظهور کرده است،" صدقه بن علی بن صدقه بن دینار مولای اَزد" با اهل آن جنگ کرد و به درون شهر شد و بر آن چیره گشت. سپس او و برادرانش قصرهایی در آن ساختند.»

اینکه ارومیه از چه زمانی دارای حصار شده، به درستی روشن نیست هر چند باور علی دهقان نویسنده کتاب «سرزمین زردشت» بر آن است که: «برای اولین مرتبه در قرن سوم سال ۲۰۹ هجری قمری" صدقه بن علی" اطراف شهر ارومیه دیوارها کشیده و قلعه و برج و باروی محکمی ساخت و خندق عمیقی دور آن کند.»

درباره شهر و حصار و دروازه های ارومیه ابو عبدالله محمدبن احمد معروف به « بُشّاری مَقْدِسی» که کتاب احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم را در سال ۳۷۵ ق نگاشته چنین نوشته است « اُرْمیه، زیباست و دژی آباد دارد مسجد جامعش در میان بزازان است بارو و نهری دارد.»

سرپرست بنیاد ایران شناسی شعبه آذربایجان غربی دراین خصوص به روایت تاریخ نویسان اشاره کرده و می گوید: یاقوت حموی صاحب «معجم البلدان» نیز ارومیه را چنین توصیف کرده است: «اُرمیه نام شهری زیبا و قدیمی در آذربایجان است به زعم مردم این شهر، شهر پیامبر مجوس زردشت است، در سال ۶۱۷ ق آنجا را دیدم و آن را شهری خوب با خیرات فراوان، بستانها و میوه های بسیار، هوای سالم و آبی فراوان یافتم جز آنکه به سبب ناتوانی حاکم یعنی ازبک بن پهلوان بن ایلدگز چندان آباد نبود »

سعید عضد الدینی ملکی ادامه می دهد: حمدالله مستوفی قزوینی نیز که کتاب «نزهه القلوب» را در ۷۴۰ قمری نوشته است، درباره ارومیه چنین آورده است: «اُرمیه شهری بزرگ است، دورش ده هزار گام باشد بر کنار بحیره چی چست افتاد»

وی می گوید: ادیب الشعرا نویسنده تاریخ افشار در رویارویی فتحعلی خان ارشلو با کریم خان زند به سال ۱۱۷۷ ق متنی را آورده است که از دروازه های ارومیه در آن زمان نام برده شده است به نوشته او "فتحعلی خان ارشلو با آگاهی از نزدیک شدن نیروهای کریم خان به ارومیه از روسای افشار بر دروب و بروج قلعه ارومیه به موجب تفصیل تعیین کرده طریق دخول و خروج را از شش جهت مسدود فرمود. شاه محمد بیگ افشار رییس طایفه کهکلو با میران بیگ محمودلو در دروازه توپراق قلعه، میرزا محمدبیگ و شاه محمدبیگ افشار سعیدلو در دروازه هزاران، محمدبیگ قراحسنلو و علی شش پربیگ در دروازه بازارباش، قهرمان بیگ و جلیل بیگ عربلو در دروازه یورت شاه، فتحعلی بیگ و قلی بیگ بکشلو در دروازه هندو عسگرخان بعدی، علی مصطفی بیگ ارشلو در دروازه بالو معروف به دروازه مشهد قرارگرفتند"

دروازه های ارومیه پایگاهی برای دفاع از شهر

عضدالدینی ملکی ادامه می دهد: در رساله شورش شیخ عبیدالله به قلم علی افشار آمده است: « در یورش شیخ عبیدالله شمزینی برای تصرف ارومیه در سال ۱۲۹۷ هجری قمری برابر با ۱۲۵۸ هجری شمسی اقبال الدوله حاکم ارومیه بلافاصله به آرایش جنگی پرداخت و نقاط مختلف و حساس شهر را تقویت کرد و فرماندهان خود را با زعمای شهر و سرکردگان در مواضع مختلف به سنگر نشاند و مسجد یوردشاه را ستاد فرماندهی خود نمود و برای اینکه از نیروهای پایداری و حمیت و حمایت اهالی کمال برخورداری حاصل آورد؛ نیروهای مدافع شهر را به این ترتیب تقسیم و در نقاط حساس متمرکز ساخت: محافظت دروازه ی یوردشاه را که محلی خطرناک و مشرف به باغ دلگشا (محل سربازخانه کنونی) بود، شخصا به عهده گرفت و محله نوگچر و خسرو آباد را به عهده جنابان میرجمال شیخ الاسلام و حاج پاشاخان و پسرش محمدعلیخان سرهنگ سپرد؛ حفاظت محله مهدی القدم را به جناب آقا سید محسن و دروازه عسگرخان را به میرزا حسین آقا مجتهد واگذاشت. در این محل محمدرضاخان سرتیپ توپخانه و شیخعلی خان سرتیپ ماکویی هم با میرزا حسن آقا همراهی و هماهنگی داشتند. مدافع دروازه بالو حاج سید آقا پیشنماز و دروازه توپراق قلعه جناب حاجی قاضی و امام جمعه و عبدالعلی خان و محمدقلی خان یاور بودند و در دروازه هزاران آقا سید آقا پیشنماز و در دروازه بازارباش جناب صدرالعما و آقا میرزا سمیع و حاج نایب الصدر و صادق خان سرتیپ توپخانه رهبری اهالی را در دفاع از زادگاه خویش عهده دار شدند. حاج رحیم خان و حاج شیخعلی خان و حبیب اله خان سرتیپ نیز به همراهی منوچهرخان و سایر اولاد حسینقلی خان بیگلربیگی در برج و بارو و سنگر دروازه ارک به دفاع نشستند.».

وی می افزاید: در این گزارش از هفت دروازه شهر نام برده شده است و گمان می رود دروازه ارک که در گزارش پیشین نامی از آن به میان نیامده بود، در فاصله زمانی این دو گزارش و به احتمال در دوره زندیه و باز به احتمال در دوره حکومت رضاقلی خان (حکومت ۱۱۸۲ تا ۱۱۸۶ ق) ایجاد شده باشد.

سرپرست بنیاد ایران شناسی شعبه آذربایجان غربی می افزاید: ابراهم ولنتاین ویلیامز جکسن استاد دانشگاه کلمبیای آمریکا نیز که در سال ۱۹۰۳ م برابربا ۳ – ۱۲۸۲ شمسی یعنی ۱۰۸ سال پیش به ایران سفر کرده، در سفرنامه خود شرح قابل توجهی نیز درباره ارومیه آورده است چنان که می گوید: « وقتی که می خواستیم از سوی شمال داخل شهر شویم، در جایی نزدیک دروازه «بالو» از یک قطار شتر عکس گرفتم در پیرامون ارومیه بارویی به شعاع پنج کیلومتر کشیده اند که دارای هفت دروازه و خندقهایی است که در جاهایی که بیشتر ممکن است در معرض هجوم قرار گیرد،کنده اند.»

ارومیه از دیرباز دارای حصار بوده است

عضدالدینی ملکی اضافه می کند: از گزارشهای آورده شده درمی یابیم که این شهر از دیرباز دارای حصار و دروازه بوده است شماره دروازه ها در قدیم ۶ و شامل دروازه های یوردشاه(کرده شهر)، هندو (عسگرخان بعدی)، بالو یا مشهد، توپراق قلعه، هزاران و بازارباش بوده که به احتمال در دوره زندیه دروازه ارک نیز به جمع آنها افزوده شده است، شمار دروازه های ارومیه به عدد هفت پایان نیافته و در اواخر دوره قاجار ایجاد دروازه نوگچر شمار دروازه ها را به عدد هشت رسانده است.

به نوشته مرحوم محمد تمدن ساخت دروازه نوگچر توسط اعتمادالدوله والی ارومیه در سالهای ۱۳۳۴ تا ۱۳۳۵ قمری انجام گرفته است.

نام دروازه ها برپایه عقربه ساعت

وی ادامه می دهد: در گذشته منطقه بازار (چهار سوق) محور اصلی ارتباطات درون شهری را تشکیل می داده و بدین ترتیب از همه دروازه های قدیمی راهی منتهی به بازار وجود داشته است که در میان دروازه ها، دروازه بازارباش کمترین فاصله را با بازار داشته و به همین انگیزه این دروازه به «بازارباش» (سر بازار) معروف شده است. همچنین به نوشته کیوان وزیری گرکانی «ارومیه در دوره قاجار دارای ۶ محله شامل علی کورکه، هزاران، بازار باش، یوردشاه، هندو و چهار سوق بوده و مناطقی چون آغداش و هفت آسیاب در آن زمان عنوان محله نداشته اند؛ بنابراین محله هایی همچون نوگچر، مهدی القدم و دلگشا از محله یوردشاه، عسگر خان از هندو، هفت آسیاب از علی کورکه و آغداش از هزاران به وجود آمده اند.

وی ادامه می دهد: ارومیه تا پایان دوره قاجار و اوایل پهلوی دارای هشت دروازه بوده است و نام این دروازه ها بر پایه حرکت عقربه های ساعت به ترتیب زیر است: دروازه یوردشاه یا کرده شهر، واقع در جنب میدان انقلاب (ایالت) و به احتمال در محل ساختمان کنونی شهربانی و ساختمان جنب آن. دروازه نوگچر واقع در پنجراه، دروازه هندو یا عسگرخان واقع در مکانی به همین نام، دروازه بالو یا مشهد واقع در تقاطع کوچه فروردین یا شماره ۱۴ و کوی شهید جلالی لک نزدیک میدان شهدا، دروازه توپراق قلعه واقع در جنب ساختمان اصلی آتش نشانی ارومیه "تقاطع خیابانهای مدنی و مجاهد"، دروازه هزاران واقع در بخش پایانی خیابان شهید پزشکیان نرسیده به میدان دفاع مقدس، دروازه بازارباش واقع در میدان جانبازان کنونی، دروازه ارک واقع در کوی بسیج (ارک) نرسیده به تقاطع خیابان شهید کشتگر(دانش).

دروازه نووگئچر روایت عبورآب

دروازه نووگئچر یکی از محله‌های قدیمی ارومیه که امروزه به پنجراه معروف است که در امتداد "گول اوستو" قرار دارد؛ نام نووگئچر از نام نهری گرفته‌شده است که در آن زمان با همین اسم از دروازه‌ی نووگئچر عبور کرده و داخل حصار ارومیه می‌شد.

نووگئچر به دلیل تقسیم آب به‌صورت ناودانی و کانال‌کشی بدین نام معروف شده است که از دو کلمه ترکی نوو به معنی محل تقسیم و انتقال آب و گئچر به معنی محل عبور تشکیل‌شده است

محله نووگئچردر دوره قاجار در ارومیه ایجاد شد؛ این قسمت از شهر به دلیل کمبود آب از جمعیت کمتری برخوردار بود که اعتماد الدوله با انشعاب دادن نهر نووگئچر از رودخانه شهر چایی به آنجا این مشکل را حل کرد.

علی دهقان در کتاب "سرزمین زردشت" در این باره چنین می گوید: اعتمادالدوله با انشعاب دادن نهر نوگچر از رودخانه شهر چایی به آنجا این مشکل را حل نمود.

دروازه عسگرخان

این منطقه قدیمی شهر که یکی از دروازه های هشت گانه اورمیه بوده است، با نام یکی از سرداران رشید و وطن پرست طایفه بزرگ افشار بنام "عسگرخان" که اولین سفیر ایران در فرانسه بود، نامگذاری شده که خوشبختانه تاکنون نیز نام اصلی خود را حفظ کرده است؛ در سال ۱۲۱۸ هجری قمری عسگرخان فرمانده لشگر ارومیه بود که در جنگ با روس ها در ایروان، باکو، گنجه و نخجوان طایفه افشار و دلاوران اورمیه ای به سرکردگی عسگرخان رشادت های زیادی از خود نشان دادند و سپس در همین دروازه عسگرخان در مقابل مهاجمان و یاغیان بودند که شهر را حفظ کردند.

دروازه مهاباد

یکی دیگر از محله های قدیمی استان آذربایجان غربی دروازه قدیمی مهاباد است این دروازه، از قدیمی ترین دروازه های آذربایجان غربی است و تا ۸۰، ۹۰ سال قبل همین دروازه وجود داشته است.

دروازه یوردشاه

دروازه یوردشاه محله ای به همین نام در ارومیه است که بیشتر کاربری نظامی و قدرت سیاسی در ارومیه داشت و در جنوب غربی ارومیه قرار دارد نام این محله در زمان شاه عباس صفوی به" یوردشاه" تغییر یافت.

محله یوردشاه از بزرگترین و مهم ترین محلات شهر به حساب می آمد که با احداث خیابان امام (ره) کنونی در سال ۱۳۰۷ هجری شمسی به ۲ قسمت تقسیم شد.

اکثریت ساکنان این محله از طبقه مرفه بودند؛ محله های نوگچر، مهدی القدم، عسگرخان، بازارباش و محله کوچک دلگشا محله های پیرامون این محله را تشکیل می دهند.

دروازه بازارباش

محله بازارباش در جنوب حصار قدیم ارومیه واقع بود و از طرف شمال به بازار قدیمی و مسجد جامع ختم و از طرف شرق به محله یوردشاه و از طرف غرب به محله هزاران ارتباط داشت؛ دروازه ای به همین نام در قسمت جنوبی محله قرار داشت که میدان جانبازان کنونی تقریبا محل دروازه بوده است.

با توجه به وجود خانه های قدیمی قدمت محله باید بیش از دوره قاجار باشد و حتی امکان اینکه قدمت این محله با قدمت بازار و مسجد جامع یکی باشد، دور از انتظار نیست.

دروازه بازارباش کمترین فاصله را با بازار داشته و به همین انگیزه این دروازه به «بازارباش» (سر بازار) معروف شده است.

ساکنان این محله اغلب از بازاریان، تجار، روحانیان و کشاوران تشکیل شده بود و اقلیت های مذهبی در این محله ساکن نبوده و اکثریت ساکنان آن مسلمانان شیعه بودند.

منازل این محله قدیمی و بافت کوچه ها باریک و سنتی بود؛ طوری که این محله از تنها محلات قدیمی به شمار می رفت که از ساختار متعارف با ساختار محلات شهرهای ایران برخوردار بود.

دروازه بالو یا مشهد

دروازه بالو و یا مشهد دروازه ای که محل رفت و آمد به شهرهای دیگر بوده و مهمتر از همه این دروازه به دروازه مشهد معروف بوده است زیرا زائران حرم امام رضا (ع) درگذشته از این دروازه راهی مشهد می شدند.

چنانکه وجود مسجد چاووشان در نزدیکی این دروازه گواه روشنی براین مدعاست بدان معنا که درآن ایام هنگامی که زائران مشهد راه می افتادند، در این مسجد چاووش ها با سلام و صلوات زائران را بدرقه می کردند.

هنوز این مسجد دراین محل باقی مانده و فعالیت می کند و یادگاری ازآن دوران است.

دروازه توپراق قلعه

دروازه توپراق قلعه واقع در جنب ساختمان اصلی آتش نشانی ارومیه (تقاطع خیابانهای مدنی و مجاهد) از دروازه های قدیمی ارومیه است که به زبان ترکی " توپراق قالا دروازسی " نیز گفته می شود امروز روستایی به همین نام(توپراق قلعه) با تپه ای تاریخی در نزدیکی شهر از گذشته باقی مانده است.

امروز دیگر نشانی از این دروازه ها و حصارها باقی نمانده است و می توان گفت نمایی کوچک هم باقی نمانده بلکه در گذشت زمان رنگ باخته و از میان رفته و جای خود را به خیابان ها و ساختمانهای چندین طبقه داده اند؛ اما همچنان مردم شهر هنگام تردد و رفتن از قسمتی از شهر به قسمتی دیگر هنگام آدرس دادن نام دروازه ها را می دهند و هنوز نامشان محفوظ مانده و همچنان تکرار می شود.

درمحل یا محدوده بعضی از این دروازه ها مسجدی به همان نام وجود دارد که وجود دروازه در روزگاران گذشته را تداعی می کند.